اعتکاف؛ آداب و شرایط آن

اعتکاف؛ آداب و شرایط آن

گردآوری: ابوخالد محمدی

اعتکاف در لغت عبارت است از ماندن و ملازمت و پایبندى بر چیزى، آن چیز خوب باشد یا بد!

خداوند در قرآن کریم می فرماید: {ما هَذِهِ التَّمَاثِیلُ الَّتِی أَنتُمْ لَهَا عَاکفُونَ} [الأنبیاء: ۵٢] (این مجسمه‏‌هاى بی‌روح چیست که شما همواره آنها را پرستش می‌کنید؟!).

و در جای دیگر می‌‏فرماید: {قَالُوا لَن نَّبْرَحَ عَلَیهِ عَاکفِینَ حَتَّى یرْجِعَ إِلَینَا مُوسَى} [طه: ٩١ ] (گفتند: ما همچنان گرد آن می‌‏گردیم (و به پرستش گوساله ادامه می‌دهیم) تا موسی به سوی ما بازگردد!).

اعتکاف در اصطلاح شرع عبارت است از ماندن شخص مسلمان در مسجد به نیت عبادت و اطاعت خداوند متعال به شکلى مخصوص.

دلیل اعتکاف از قرآن:

خداوند می‌فرماید: {وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاکفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ} [البقره: ١٨٧] (و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته‌‏اید، با زنانتان آمیزش نکنید).

دلیل از احادیث:

از ابن عمر – رضی الله عنهما – روایت شده که گفت: «رسول الله – صلی الله علیه وسلم – در دهه آخر رمضان اعتکاف می نمود». [متفقٌ علیه].

در صحیح بخاری و مسلم آمده است عائشه – رضی الله عنها – فرمودند: «رسول الله – صلى الله علیه وسلم – در ۱۰ روز آخر از رمضان در اعتکاف می‌نشستند. خود را با مناجات و ذکر و دعا مشغول می‌ساختند و خود را با مردم مشغول نمی ساختند و در خلوت اعتکاف می گرفتند».

اعتکاف به خاطر بریدن از همه چیز و متوجه شدن و نزدیک کردن خود به خدا با انجام عبادت‏هایى که موجب نزدیکى به او می‌شوند و دل نبستن به دنیا و دل کندن از آن و بریدن وابستگی‌‏هاى قلبى به دنیا، مشروع شده است.

هدف از اعتکاف:

می‌توان گفت مهمترین هدف اعتکاف به دست آوردن شب قدر است. رسول الله – صلی الله علیه وسلم – می فرماید: «شب قدر را در شب‌هاى فرد دههٔ آخر رمضان جستجو کنید». [متفق علیه، بخاری ۲۰۱۷٫ مسلم ۱۱۶۹]

در صحیح بخاری و مسلم آمده است که حضرت عائشه – رضی الله عنها – فرمودند: «رسول الله – صلى الله علیه وسلم- هنگامیکه ۱۰ روز آخر رمضان می‌شد زیاد عبادت می‌کردند و شب‌ها بیدار بودند و خانواده‌شان را نیز بیدار می‌کردند».

بنابراین اعتکاف براى تهذیب نفس، عبادتى بس بزرگ است و موجب می‌‏شود روح فرد اوج بگیرد و قلب او از تیرگی هاى گناه پاک شود و با نور معرفت صیقل یابد و اراده‌اش تقویت شود. اعتکاف، مؤمن را براى مقابله با محروم ماندن از لذت هاى زودگذر زندگى دنیا، با نیرویى که هیچ نیرویى با آن برابرى نمی‌‏کند، آماده می‌‏سازد و عزیمت فرد را به گونه‏‌اى تقویت می‌‏کند که هیچ سستى و شکستى را نمی‌شناسد.

همهٔ این ویژگی‌ها هماهنگ با روح اطاعت و فرمانبردارى از خدا و روى آوردن به سوى او هستند. این ویژگی‌ها بر اثر محبت عظمت خداوند و امید بستن به اجر و پاداش او و ترس از عذاب او، به دست می‌‏آیند.

از دل این معانى است که آداب اعتکاف پدید می‌آید. آداب اعتکاف فراوان و غیر قابل شمارش هستند و اعتکاف کننده می‌‏تواند از سرچشمهٔ زلال آنها، آنچه می‌خواهد بهره ببرد!

برخى از آن آداب عبارتند از:

آباد گرداندن و پربار کردن وقت با انجام عبادت‌هاى مختلف: برگزارى نماز جماعت، خواندن قرآن، حفظ قرآن، مشغول شدن به علم و مدارسه آن، زیاد انجام دادن اذکار مشروع که برخى از آنها مقید به زمان و وقت مشخص و برخى از آنها مطلق و بدون زمان هستند.

فرستادن درود و صلوات فراوان بر رسول الله – صلی الله علیه وسلم – به خصوص در شب و روز جمعه، پیامبر فرمود: «از بهترین روزهاى ‏شما جمعه است. در آن ‏روز آدم خلق شد، و در آن‏ روز وفات کرد، و در آن روز در شیپور دمیده می‌شود، و در آن روز همهٔ زنده‏‌ها بیهوش می‌شوند (و بعد زنده می‌گردند و قیامت ‏بر پا می‌شود). پس در آن روز بر من زیاد صلوات بفرستید، چون صلوات شما در آن روز بر من عرضه می‌‏شود» [أحمد فی المسند ۱۶۲۶۲٫ أبوداود ۱۰۴۷].

دعا کردن زیاد و خواندن خداوند متعال با رعایت شروط و آداب دعا، جستجو کردن زمانهاى قبولى دعا. برخى از زمان‏هاى قبولى دعا عبارتند از: در حالت سجده، در حالت روزه‏ دارى، شب‌هاى فرد دههٔ آخر رمضان، بین اذان و اقامه، ساعت (زمانى کم) قبولى دعا در روز جمعه، آن هم هنگام نشستن امام بر منبر تا اینکه نماز تمام شود، یا آخرین ساعت روز جمعه بعد از نماز عصر، این دو زمان، در روز جمعه ساعتهاى قبولى دعا هستند. [زاد المعاد. ابن القیم ۱/۱۳۱].

همچنین ‏دعا کردن در هنگام‏ سحر، که آن هم در یک ‏سوم آخر شب است. در دعا براى برادران و خواهران مسلمانش دعا کند، براى برآورده شدن خواستهٔ آنان که می‌داند دعا کند، یا مصیبتى که بر آنان نازل شده باشد، براى برطرف شدن آن دعا کند. همچنین براى تمامى امت محمد – صلی الله علیه وسلم – زیاد دعا کند، چون با دعا کردن براى دیگران، آنچه به آنان می‌‏رسد به او هم مى‌‏رسد. از ابو امامه – رضی الله عنه – روایت است که گفت: از رسول الله صلی الله علیه وسلم سوال شد که: کدام دعا بیشتر از همه قابل شنیدن و اجابت است؟ فرمود: «وسط و آخر شب و بدنبال نمازهای فریضه». [رواه الترمذی وقال: حدیثٌ حسن].

به زیاد سکوت کردن عادت کند، از زیاده ‏روى و پرگویى بپرهیزد، با کسى بحث و جدال نکند، حتى اگر حق با او باشد. اعتکاف کننده جز در خیر چیز دیگرى نباید بگوید. در این رفتارش این فرمودهٔ رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ را اجرا کند و آویزهٔ گوشش بگرداند: «کسى که به خدا و روز رستاخیز ایمان دارد، پس باید سخن نیک بگوید یا (اگر ندارد یا نمی‌‏تواند) سکوت کند». [متفق علیه، البخاری ۶۴۷۵٫ مسلم ۴۷].

عادت کند که با خودش خلوت کند تا با این کار در زندگى گذشته ‏اش بیندیشد و تأمل کند. عملکرد گذشته‏‌اش یا به گونه‏‌اى بوده که خدا را خشنود می‌کند یا غیر از آن بوده است. اگر از زندگى گذشته‌‏اش پروندهٔ خوبى نداشته باشد به سرعت براى توبهٔ نصوح اقدام کند، تا این کار آغازى باشد براى تغییر مسیر زندگی‌اش به سوى صلاح و نیکى و راهى باشد براى رسیدن به رستگارى و سعادتمندى در آخرت.

به شب زنده‌‏دارى عادت کند و خودش را بر انجام آن مجبور کند تا اینکه لذت شیرینى آن را بچشد. هرگاه موفق شد که لذت شیرینى شب‏‌زنده‌‏دارى را بچشد، بعد از پایان یافتن اعتکاف آثار آن خاطره تجدیدپذیر در وجودش باقى می‌ماند و در گوشهٔ قلبش به حرکت در می‌‏آید و به جنب و جوش می‌افتد و سرانجام او را با اصرار تمام دعوت می‌کند که حتى بعد از اعتکافش در ساعات مناجات در دل شب در پیشگاه خداوند زانوى بندگى بر زمین زند و به مناجات برخیزد و با خالقش راز و نیاز کند.

مفهوم پیروى از پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ را در ذهنش مرور کند و با خوب پیروى کردن از او، آن محبت را که هر مسلمانى باید نسبت به پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ داشته باشد، محقق سازد.

محبت پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ در اندرون اعتکاف‏‌کننده به ‏وسیلهٔ خوب پیروى کردن از او می‌‏جوشد و موج می‌زند تا جایی که حتى بعد از تمام شدن اعتکاف او را براى محافظت و پایبندى به این ارتباط روحى با پیامبر خدا، راهنمایى می‌کند.

حضرت ام المومنین عایشه – رضی الله عنها – می‌فرماید: «شخص معتکف نباید به عیادت بیمار برود، و نه در تشییع جنازه شرکت کند و نه زنی را لمس کند و نه همخوابی کند و از مسجد بجز برای کار ضروری و قضای حاجت بیرون نشود و اعتکاف بدون روزه درست نیست و اعتکاف جز در مسجد جامع صحیح نیست» [امام ابو داود (۲۴۷۳) و بیهقی (۴/۳۲۱) روایت کرده اند]

شخص اعتکاف کننده نمی‌تواند از بیمار عیادت کند، اما در حال حرکت در مسیرش می‌‏تواند جویاى حال بیمار شود. [تفسیر ابن کثیر ص ۱۶]

عایشه – رضی الله عنها- گوید: «پیامبر – صلی الله علیه وسلم – هرگاه در مسجد اعتکاف می‌‏نشست، سرش را ـ در حالى که در مسجد بود ـ به سوى منزل من دراز می‌کرد و من سرش را شانه می‌کردم. هرگاه به اعتکاف می‌‏نشست، جز براى قضاى حاجت از مسجد بیرون نمی‌رفت و به خانه نمی‌آمد». [البخاری ۲۰۲۹٫ مسلم ۲۹۷].

توجه: اگر کسى نذر کند که اعتکاف بنشیند، بر او واجب است که به نذرش وفا کند.

پیامبر – صلی الله علیه وسلم – در جواب عمر بن خطاب – رضی الله عنه – وقتى که از او پرسید در زمان جاهلیت نذر کرده که در مسجدالحرام اعتکاف بنشیند، فرمود: «به نذرت وفا کن» [متفق علیه، البخاری ۲۰۳۲٫ مسلم ۱۶۵۶].

سنت است که اعتکاف کننده بعد از نماز صبح به محل اعتکافش داخل شود به خاطر این که پیامبر این گونه عمل می‌کرد و بر آن مداومت داشت. همچنین بعد از خواندن نماز صبح اعتکافش را به پایان ببرد و بعد از آن از محل اعتکافش بیرون بیاید به همین خاطر بخارى بابى را در کتاب الاعتکاف به عنوان «باب الاعتکاف، وخروج النبی صبیحة عشرین» نامگذارى کرده است.

ای برادر و خواهر معتکف:

نمازت را به بهترین وجه با خشوع و فروتنی و خضوع بجای آور و آن را در اول وقت با جماعت ادا کن چرا که قیمت تو به انجام دادن کارهای صالح و فرض ها به بهترین وجه است.

خود را به تلاوت قرآن و تدبر وتفکر در آن مشغول ساز چرا که آن همانند یاری است که اگر با او باشی تو را در تمام زندگیت هرگز تنها نمی‌گذارد.

شبهای اعتکاف بیدار بمان و در آن قیام اللیل را بجای آور و از خداوند عزوجل طلب استغفار کن چرا که این شب ها همانند دیگر شب‌ها نیست و آن را چون شب‌های دیگر به صبح مرسان.

زبانت را از غیبت کردن، تهمت زدن، سخن چینی کردن و دیگر سخنان زشت بر حذر دار و جز سخن خیر چیز دیگری بر زبانت جاری مساز.

هنگام خواندن خداوند گریه و زاری را زیاد کن وشوخی و خندهٔ زیاد را ترک کن وسعی کن که در تمام اوقات زندگیت این خصوصیات را داشته باشی. {ادْعُواْ رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْیةً إِنَّهُ لاَ یحِبُّ الْمُعْتَدِینَ} [الأعراف: ۵۵]

(پروردگار خود را با زارى و پنهانی بخوانید که او از حدگذرندگان را دوست نمی‌‏دارد)

حق برادران مسلمانت را بجا آور و با آنها آنگونه که اسلام از تو خواسته رفتار کن یعنی آنها را بشناس و به آنها محبت کن، و به آنها خدمت و کمک کن. چرا که خداوند متعال می فرمایند: {إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ}. [حجرات: ۱۰] «همانا مؤمنان با هم برادرند».

معتکف باید از کارهای دنیا و خرید و فروش دوری گزیند، از مسجد بیرون نرود، جنازه را همراهی نکند، به دیدار مریضی نرود ولی اگر فردی از خانواده‌اش به دیدنش آمد صحبت کردن با او اشکالی ندارد، همانطور که در ایام اعتکاف پیامبر – صلى الله علیه وسلم- معتکف بودند أم المؤمنین صفیه به دیدنشان رفتند و با ایشان صحبت کردند.

منابع:

ـ روزه فضائل، فوائد، احکام و آداب

تألیف: حسین تاجی گله داری

ـ روزه سپر پارسایان ترجمه کتاب: (الصوم جنة)

مؤلف: دکتر خالد بن عبدالرحمن الجریسى

مترجم: إسحاق بن عبدالله العوضی

چاپ اول ۱۳۸۷/۱۴۲۹هـ

ـ ماه مبارک رمضان شاهراه رستگاری

تهیه وترتیب: خواهران/ ام جهاد وام شهید

ـ ریاض الصالحین

تالیف: امام نووی

مترجم: عبدالله خاموش هروی

منبع » bidary.net